از آنجاییکه کشورمان روی کمربند زلزله واقع شده و استان البرز نیز با استقرار بر روی گسل‌های فعال و لرزه زای «کواترنر» در پهنه خطر نسبی بالایی قرار دارد با دکتر خلیل رضایی عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی دارای دکتری رسوب شناسی و مهندس فائزه نظری کارشناس زمین شناسی گفتگویی با محوریت معرفی گسل‌های اصلی و فرعی منطقه ترتیب داده ایم که در دو بخش منتشر می شود در بخش نخست به وضعیت گسل های استان البرز به ویژه کلان‌شهر بزرگ کرج با جمعیت سه میلیونی که از مهمترین مناطق تمرکز جمعیت در ایران است، می پردازیم چرا که این ناحیه از کشور، از دیدگاه خطر زلزله همواره به عنوان منطقه‌ای خطرناک شناخته شده است.
* خطر زمین لرزه در استان البرز به ویژه کلان‌شهر کرج را چگونه ارزیابی می کنید؟
استان البرز سالهاست در انتظار زلزله ای ویرانگر با قدرت بالای هفت ریشتر به سر می برد وجود گسل‌های بنیادی و قرارگیری روندهای پنهان لرزه زا در گسترده تهران و کرج و احتمال رخداد زلزله مخرب در هر یک از این روندهای گلسه نمایانگر اهمیت توجه ویژه به این پهنه به عنوان پهنه با خطر بالای زمین لرزه است.
تراکم خانه ها و جمعیت، نبودن فضای باز کافی برای کمک رسانی، وجود ساختمان‌های غیر مقاوم، سطح بالای آب زیرزمینی در برخی نقاط، دانه ریز بودن خاک، آبرفتی بودن رسوبات باعث شده است با وجود اینکه گسل‌های اصلی بیشتر در شمال منطقه است، ولی بخش جنوبی نیز آسیب پذیر باشد.
نوعی سکون لرزه ای در طی قرن اخیر در منطقه کرج و اطراف آن حاکم بوده است در صورت وقوع زلزله در این منطقه که علاوه بر نزدیکی به پایتخت، مرکزیت امکانات فرهنگی، اقتصادی و همچنین دولتی را دارد و بیش از سه میلیون نفر در آن سکونت دارند با فاجعه ای بزرگ مواجه خواهیم بود.
* در خصوص وضعیت زمین شناسی استان البرز توضیح می دهید؟
استان البرز در جنوب رشته کوه‌های البرز و در حدفاصل استان‌های تهران و قزوین قرار گرفته است واحدهای ژئومورفولوژیکی در منطقه مورد مطالعه عبارتند از کوه‌های احاطه کننده دشت، بادزن‌های کوچک دامنه کوه، تراس‌های آبرفتی دشت کرج - شهریار و پلایاز حوضه آبریز رود کرج عمدتا متشکل از سازند کرج است.
آب و هوای دشت معتدل و نسبتا خشک است رود کرج مهمترین منبع آب‌های سطحی در دشت است منطقه مورد مطالعه در مرز بین دو زون ایران مرکزی و البرز - آذربایجان قرار می گیرد و یا حداقل می توان گفت که حوزه آبریز رود کرج (دامنه جنوبی کوه‌های البرز) متعلق به زون البرز - آذربایجان و دشت کرج شهریار متعلق به زون ایران مرکزی است.
* گسل‌های مهم منطقه را معرفی می کنید؟
گسل مشا - فشم؛ گسله اى با درازاى بیش از ۲۰۰ کیلومتر و راستاى شمال باخترى - جنوب خاورى با سازوکارى فشارى است در راستاى این گسله بنیادى جوان، گستره بلند البرز از شمال بر روى چین هاى کنارى البرز در جنوب رانده شده است. گسله مشا در بخش میانى چم و خم (ریخت سینوسى) داشته و در بخش خاورى کم و بیش خاورى - باخترى مى شود شیب گسله فشارى مشا همیشه به سوى شمال و شمال خاورى بوده و میان ۳۵ تا ۷۰ درجه نوسان دارد گسله فشارى مشا، گسله اى فعال و لرزه زا است و داده هاى موجود نشان مى دهد که زمین لرزه هاى زیر به سبب فعال شدن گسله مشا رویداده است.
گسل شمال تهران؛ راندگى شمال تهران مهمترین و طویل ترین گسله لرزه زاى نزدیک تهران است که بخشى از سیستم زمین ساختى یال جنوبى رشته کوه‌هاى البرز را تشکیل مى دهد نخستین بار ریبن (۱۹۵۵) به وجود این گسله در مرز میان کوهپایه و سنگ‌هاى سبز ارتفاعات البرز پى برد و نشان داد که در راستاى این گسله، سازند ائوسن کرج بر روى آبرفت‌هاى کواترنر تهران رانده شده است.
اختلاف ارتفاع ناگهانى بیش از ۲۶۰۰ متر میان شهر تهران و نزدیکترین قله به آن توچال در فاصله اى کمتر از ۱۰ کیلومتر، نتیجه جنبش‌هاى شاغولى است که در راستاى راندگى شمال تهران رخ داده است این گسله در کوهپایه هاى البرز در شمال تهران از کن تا لشکرک در حدود ۳۵ کیلومتر ادامه دارد به عقیده برخی صاحب نظران گسله شمال تهران از چند قطعه همپوشان تشکیل شده که حرکت امتداد لغز چپگرد دارد.
گسل طالقان؛ گسله فشارى طالقان گسلى است با راستاى خاورى – باخترى که درازاى نزدیک به ۶۰ کیلومتر را دارا است شیب آن به سمت جنوب است در راستاى این گسل سازند هاى پالئوزوئیک و مزوزوئیک جنوبى، بر روسازند ائوسن کرج و رسوبات نئوژن دره ى طالقان به سمت شمال رانده شده است.
گسل ایپک؛ گسل لرزه زای جنبا و فشاری ایپک با راستای کم و بیش خاوری باختری و درازای بیش از ۶۵ کیلومتر تقریبا از فاصله ۶۹ کیلومتری جنوب بویین زهرا می گذرد این گسل در درازای خود مرز میان رسوبات آبرفتی در شمال و سازند ائوسن کرج در جنوب را تشکیل می دهد رسوبات آبرفتی هزاردره در شمال گسل و نزدیک به منطقه گسلی شیب زیادی پیدا کرده و به سمت شمال و دورتر از گسل، شیب آنها کم می شود زیاد شدن ناگهانی شیب رسوبات آبرفتی هزاردره در نزدیکی گسل ایپک به عملکرد راندگی آن مربوط دانسته شده است در تمامی درازای گسل، چشمه های فراوانی دیده می شود که با خود گچ و نمک را از رسوبات نئوژن منطقه گسلی به همراه می آورند.
گسل کندوان؛ گسل کندوان یکی از گسل‌های عمده البرز است که روند باختر شمال باختر دارد و شیب صفحه گسلی آن بین ۳۰ تا ۹۰ درجه به سمت شمال تغییر می کند در ناحیه کندوان شیب این گسل ۳۰ تا ۶۰ درجه به سمت شمال است اما در ناحیه علم کوه شیب آن به ۷۰ تا ۹۰ درجه می رسد در ناحیه انگوران باختر زنجان حرکت های قائم این گسل تا ۱۰۰۰ متر برآورد شده است در حالی که، در باختر انگوران حرکت این گسل افقی گزارش شده است به نظر می رسد که گسل کندوان، مرز شمالی دریای ائوسن را مشخص کند این گسل در شمال باختری آتشفشان دماوند واقع شده و با توجه به همگونی آن با گسل بایجان، گسل بایجان را دنباله خاوری آن در نظر می گیرند و به همین دلیل گسل کندوان - بایجان را گسل شمال آتشفشان دماوند نیز نامیده اند.
گسل کهریزک؛ به شکل دیواره بلندی ۱ تا ۱۰۲ متر با راستای خاوری- باختری و درازای بیش از ۴۰ کیلومتر در فاصله ۱۰ کیلومتری جنوب شهر ری دیده می شود سازو کار آن با توجه به آرایش هندسی گسل، راندگی با شیب به سوی شمال بوده و در راستای آن سیلت‌های رسی کهریزک شمالی بر روی آبرفت‌های عهد حاضر جنوبی رانده شده است اما بررسی های پارینه لرزه شناسی بر روی پرتگاه گسلی کهریزک سازوکار راستالغز راستگرد با مولفه فشاری را به آن نسبت می دهد.
راندگی اشتهارد؛ راندگی اشتهارد گسلی است با راستای خم دار خاوری - باختری و درازای نزدیک به ۶۰ کیلومتر، این گسل در فاصله چهار کیلومتری شمال اشتهارد در جنوب استان البرز قرار دارد.
گسل شمال قزوین؛ گسل شمال قزوین، گسلى است با راستاى خاورى - باخترى و درازاى بیش از ۶۰ کیلومتر که از فاصله ۱۱ کیلومترى شمال قزوین مى گذرد در راستاى این گسل، سازند ائوسن کرج بر روى نهشته هاى آبرفتى هزاردره (A) و سازند آبرفتى B در شمال قزوین رانده شده است.
گسل قزل اوزن (منجیل)؛ راندگی قزل اوزن، که نخستین بار در سال ۱۳۶۳ شناسایی و معرفی شده است، گسلی است با راستای خمدار عمومی شمال باختری - جنوب خاوری که در بخش شمالی رودخانه قزل اوزن و بین کوه و دره قزل اوزن قرار داشته و از زیر سد سفید رود منجیل می گذرد درازای گسل قزل اوزن ۶۵ کیلومتر و شیب آن به سوی شمال و شمال خاوری است و در راستای آن سنگ‌های سازند ائوسن کرج بر روی مارن های نئوژن سازند قرمز بالایی و آبرفت های کواترنر رانده شده است.
گسل الموت؛ گسل فشارى الموت واقع در یال جنوبى دره الموت، داراى راستاى شمال باخترى - جنوب خاورى بوده و به موازات کرانه باخترى رودخانه الموت قرار دارد این گسل با شیب بسوى جنوب سبب رانده شدن سازند ائوسن کرج بر روى مارن هاى نئوژن دره الموت شده است.
گسل تراستی کواترنر بین کردان و کرج؛ در سال ۱۹۶۶ تغییر ناگهانی شیب بین سازندهای هزار دره و کهریزک بین کرج و کردان گزارش شده است در بخش دیگر دره کرج یک برآمدگی توپوگرافی مشخص، عبور گسل تراستی را منعکس می‌سازد در قطعه شمالی رسوبات قدیمی‌تر به سمت شمال و شمال غرب شیب داشته در صورتی که در قطعه جنوبی تقریباً قائم هستند اثر سطحی راندگی با چشمه ها مشخص شده است.
گسل معکوس امامزاده داوود؛ راستای شمال‌غرب جنوب‌غرب دارد و از حوالی امامزاده داوود عبور می کند این گسل معکوس دارای شیبی معادل ۸۰ درجه به سمت شمال شرق است در حوالی ولنجک این گسل به گسل شمال تهران می پیوندد.
راندگی پورکان وردیج؛ از حوالی پورکان در مسیر جاده کرج - چالوس تا روستای وردیج و سپس شمال کَن و فرحزاد ادامه می یابد و دارای راستای شمال غرب جنوب شرق است راندگی پورکان - وردیج که از ۳۰ کیلومتری شمال حصارک تهران تا شمال کرج ادامه دارد این راندگی از نوع گسله تراسی است و از حوالی پورکان در مسیر جاده کرج – چالوس تا وردیج و سپس شمال کَن و فرحزاد ادامه می یابد و راستای عمومی آن شمال باختری - جنوب خاوری است.
راندگی باغستان؛ این راندگی ادامه گسله وردیج - پورکان است راندگی باغستان به صورت خمیده در مرز رسوب‌های سازند کرج و نهشته های آبرفتی به صورت دیواره بارزی دیده می شود این راندگی نخست در شمال ۷.۵ کیلومتر به شاخه های فرعی دیگر با کرج راستای خاوری - باختری دارد، ولی پس از گذشتن راستای جنوب خاوری - شمال باختری تقسیم می شود و حدود ۱۰ کیلومتر دیگر تا کردان ادامه پیدا می کند پیرامون آبادی کهریز اثر این گسله را به صورت پیدایش چند چشمه در راستای گسل می توان دید شیب این راندگی به سوی شمال و حرکت آن به سوی جنوب است و سبب رانده شدن سازندکرج بر روی آبرفت‌های کواترنر حاشیه شمالی شهر کرج شده است.
* مجموع طول گسل های استان البرز چقدر است؟
در استان البرز مجموع طول گسل های موجود ۴۰۰ کیلومتر بوده و تاکنون این مناطق شهری روی گسل های فعال شناسایی شده اند، اول، گسل داخل شهر «رورانده» واقع در شمال تهران - کرج با امتداد ۳۰ درجه در جنوب تا کلاک، دوم گسل باغستان؛ امتداد شمال ۱۱۰ درجه جنوب از جواد آباد تا کردان، سوم، گسل عظیمیه «رورانده» ۱۱۰ درجه جنوب شرق تا جاده چالوس شامل حسن آباد - عظیمیه و جاده چالوس، چهارم، گسل حصارک «رورانده» از حصارک تا کردان، پنجم، گسل شمال «رورانده» در اسلام آباد از شمال بیمارستان کودکان تا ۴۵ متری طالقانی، ششم، گسل طالقانی شمالی از پل میدان برغان و زیرگذر اداره برق تا قسمت بالای خیابان ملاصدرا و هفتم گسل «رورانده» فردیس به سمت جنوب تا اشتهارد.
* از آخرین زلزله با ریشتر بالا در کرج چند سال می گذرد؟
آخرین زلزله کرج در سال‌های ۱۱۱۷ میلادی با قدرت ۷ ریشتر این محدوده جغرافیایی کشور را لرزانده و اکنون ۱۷۰ سال است که تخلیه انرژی متراکم گسل های فعال این شهر صورت نگرفته است؛ این درحالی است که چرخه بازگشت هر زلزله نیز ۶۵۹ سال برآورد شده است که با هر سال تعویق بر قدرت آن افزوده خواهد شد اما از نظر زلزله در مورد گسل شمال تهران که از کرج شروع و به منطقه لواسانات می رسد نیز عملاٌ هیچ وقت زلزله تاریخی مهم و قابل انتساب به آن دیده نشده است.
یعنی از زمانی که تمدن انسانی به وجود آمده رکورد زلزله مخرب نداشته ایم اما از نظر زمین شناسی تمامی شواهدی که دال بر فعال بودن گسل است دیده می شود این گسل نزدیک به تهران در وقوع زلزله در تهران نقش بسیار مهمی دارد و این مسئله باعث می شود به این فکر فرو برویم که احتمالاٌ دوره های بازگشت زلزله های مهم در گسل های نزدیک منطقه طولانی تر از چیزی است که بشر می تواند آن را ثبت کند بخشی از این گسل‌ها در ادامه گسل‌های موجود شناخته شده و دارای رخنمون سطحی هستند که در زیر آبرفت‌های عهد حاضر نهان شده اند.
* در خصوص رسوبات آبرفتی گستره شهر کرج توضیح می دهید؟
اگرچه امروزه توسعه شهر کرج سبب کشیده شدن ساخت و ساز به دامنه سنگی ارتفاعات شمالی نیز شده است، ولی به طور کلی شهر کرج بر روی رسوبات آبرفتی جوان شکل گرفته است رسوبات آبرفتی گستره کرج حاصل فعالیت رودخانه کرج و همچنین رودخانه ها و سیلاب های فصلی منشاء گرفته از دره های موجود در ارتفاعات شمالی است شرایط آب و هوایی در حین تشکیل این رسوبات با حال حاضر تفاوت هایی داشته است.
بر اساس بررسی های انجام شده رسوبات آبرفتی گستره کرج را می توان به گروه‌های تراس‌های رودخانه ای قدیمی، پادگانه های رودخانه های جوان و مخروط افکنه های جوان تقسیم بندی کرد، مخروط افکنه کرج که در مسیر رودخانه کرج تشکیل شده وسیع ترین و ژرف ترین مخروط افکنه منطقه بوده و از دیدگاه منابع آب زیرزمینی بسیار غنی و مهم است.
ادامه دارد...